Berichten

Openbaarheidsdag

Dinsdag 5 januari was het weer ‘Openbaarheidsdag’ op het Nationaal Archief in Den Haag. Er worden dan overheidsarchieven vrijgegeven. Normaal gaan die na 20 jaar open maar veel stukken blijven om redenen van privacy, landsbelang of nationale veiligheid 50 of zelfs 75 jaar geheim. Zoals een bedankbriefje van koningin Wilhelmina aan ene heer Sanders voor de heerlijke speculaas die hij haar toegestuurd. Dat epistel bleef maar liefst 75 jaar aan de openbaarheid onttrokken. Privacy? Landsbelang? Nationale veiligheid? Geen van drieën lijkt mij.

In de pers was veel aandacht voor de stukken over het koningshuis die vrijkwamen. Volgens de NOS heerste er een opgewonden stemming op het archief maar bij mezelf, ik was erbij, merkte ik daar weinig van. Ik weet namelijk dat we op deze dag een beetje door de overheid worden belazerd. Ik spreek uit ervaring.

Een paar jaar geleden kwam volgens een persbericht van het Nationaal Archief het totale archief over het Lockheed-schandaal (een eufemisme voor het corrupte gedrag van prins Bernhard) vrij. Het Nationaal Archief wist zelf ook niet beter dan dat voortaan alles openbaar was. Maar ik had  de inventarislijst van het Lockheed-archief (dat op ministerie van Algemene Zaken werd bewaard) in handen gekregen. Volstrekt onbedoeld uiteraard. De leuke stukken zaten tot 2025 op slot en de nog sappiger stukken zelfs tot 2050: zoals inventarisnummer 12520 met verslagen van gesprekken met de prins. Is het een wonder dat ik mijn bedenkingen heb tegen het charmeoffensief van de overheid die aantoonbaar liegt over openbaarmaking van haar archieven?

Onder historici bestaat een gegrond vermoeden dat het Koninklijk Huisarchief (KHA) gebruikt wordt als een veilige kluis voor geheime documenten. Het KHA is een particulier archief dat geheel door het Rijk wordt gefinancierd. Particuliere stukken vallen niet onder de archiefwet en daarom hoeft er geen inzage worden gegeven. Vrijwel alle documenten uit de oorlog die op ‘Openbaarheidsdag’ vrij hadden moeten komen schitterden door afwezigheid. Ze liggen hoogstwaarschijnlijk op het KHA of zijn achtergehouden door het ministerie van Algemene Zaken. Ik bezit een waslijst met heikele onderwerpen waarover gisteren echter geen spoor te bekennen viel. Geheel volgens verwachting overigens. Op het ‘particuliere’ KHA liggen ze veilig.
Die waslijst van mij is ooit als onderdeel van een Kamervraag over het KHA aan Rutte voorgelegd maar de premier draaide er – zoals meestal – vakkundig om heen.

Het gerucht gaat dat Winston Churchill ooit zou hebben gezegd dat de Nederlandse regering in ballingschap een stelletje slapjanussen was. Koningin Wilhelmina was de enige in die regering ‘met ballen’. Dat mag zo zijn maar die ballen hebben haar beoordelingsvermogen kennelijk danig in de weg gezeten, zoals ik op ‘Openbaarheidsdag’ heb moeten constateren.
In mei 1942 weigerde ze nog steeds de Sovjet-Unie, op dat moment een van de belangrijkste bondgenoten tegen Hitler, te erkennen. De Sovjets waren sinds juni 1941 met Hitler in oorlog en dat heeft Duitsland uiteindelijk de nederlaag gekost. De Sovjetlegers hielden maar liefst 80 procent van de Duitse troepen bezig. Wilhelmina had daar geen boodschap aan, al zou ze later bijdraaien. Wat de koningin deed was niet bepaald geniaal. Ze had gewoon een hekel aan communisten. Stalin was een vuige atheïst waarvoor in de religieuze beleving van Hare Majesteit geen plaats was. Zelfs geen strategische. Was ze bekrompen of principieel? Hoe dan ook; in beide gevallen zaten die ballen haar politieke beoordelingsvermogen danig in de weg.

Maar het kon nog erger, bewees ‘Openbaarheidsdag’. Nederland was een van de ondertekenaars van het Atlantisch Handvest (Atlantic Charter) van augustus 1941. President Roosevelt was de drijfveer achter deze intentieverklaring en hij is erin geslaagd alle geallieerde landen het Handvest te laten ondertekenen. Churchill, die samen met Roosevelt – maar zeer tegen de zin van de Britse oorlogsleider in – zijn handtekening onder het stuk plaatste, had geen andere keus. Hij besefte namelijk wat het Handvest op termijn inhield: zelfbeschikkingsrecht van de volkeren. Dus niets minder dan de ondergang van het Britse koloniale wereldrijk. Koloniën waren de Verenigde Staten om een aantal redenen een doorn in het oog waren. Handelspolitiek speelde een grote rol maar er waren ook politieke factoren.

Washington wilde na de oorlog behalve een economische ook een politieke hoofdrol in de wereld. Tot aan het uitbreken van de oorlog had die weinig voorgesteld. De wereldhegemonie was nog steeds vast in Britse handen. De oorlog tegen Hitler had Groot-Brittannië financieel uitgehold en gedurende vrijwel de hele oorlog was Churchill afhankelijk van Amerikaanse materiële en geldelijke steun. Hij kon daarom weinig anders doen dan Roosevelt zijn zin geven. Nederland heeft dat Handvest, zoals gezegd, ook ondertekend maar in tegenstelling tot Churchill heeft Wilhelmina nooit begrepen dat het document het einde van het Nederlandse koloniale rijk inluidde.
In januari 1942 tekende Nederland de Declaration by the United Nations. Daarin stond hetzelfde verhaal maar de Declaration was anders dan het Atlantisch Handvest geen intentieverklaring maar een juridisch bindend internationaal verdrag. Weer zaten de ballen de koningin in de weg.

Landen met grote koloniën, zoals België, Groot-Brittannië, Frankrijk en natuurlijk ook Nederland gingen dus al in 1941 en 1942 in principe akkoord met het afschaffen van hun ‘overzeese gebiedsdelen’. De eerste stap op de weg naar de dekolonisatie was gezet. Met de oprichting van de Verenigde Naties in het najaar van 1945 is dat punt nog eens herbevestigd. In totaal dus drie keer.

Zowel het Atlantic Charter als de Declaration zijn van buitengewoon grote betekenis geweest voor ons afscheid van de koloniën. Maar de impact is nooit tot de koningin doorgedrongen. Volgens Wilhelminabiograaf Cees Fasseur is ze altijd blijven vasthouden aan haar toespraak van 7 december 1942 waarin ze Indonesië ‘interne zelfstandigheid’ beloofde, ‘maar met behoud van de koninkrijksband’. Dat zal best, maar dat spoorde van geen kant met wat Nederland zichzelf in zowel het Handvest als de Declaration juridisch bindend had opgelegd. Behalve politieke blindheid veroorzaakten haar ballen blijkbaar ook een ernstige vorm van leesblindheid. Voor dat inzicht is ‘Openbaarheidsdag’ onmisbaar geweest.

Zouden die stukken niet per ongeluk zijn vrijgegeven?

Zie voor een uitgebreide behandeling van het Atlantic Charter mijn boek Kartels. De Amerikaanse strijd om de wereldhegemonie, pp.169-181 en pp. 295-296.

Sytze van der Zee zorgde met zijn biografie over François van `t Sant voor enige reuring. ‘Soldaat van Oranje’ Erik Hazelhoff Roelfzema was van plan geweest een staatsgreep te plegen. Bij de presentatie van het boek sprak hofleverancier Cees Fasseur (‘Karate Cees‘) de aanwezigen toe. Met humor uiteraard. Maar zijn speech was gelardeerd met dubbele bodems, steken onder water en verwijten aan zijn critici. Waarin een kleine man groot kan zijn.

De couppoging die Van der Zee in Harer Majesteits loyaalste onderdaan onthult, had plaats moeten vinden op 24 april 1947. Aanleiding was het Akkoord van Linggadjati waarin de onafhankelijkheid  van Indonesië werd geregeld. Het Akkoord viel slecht in rechtse kringen die van onafhankelijkheid niets wilden weten. Een aantal politici en oud-verzetsleden vatte daarom het plan op de regering omver te werpen. Pieter Sjoerds Gerbrandy, voormalig premier van de Nederlandse regering in ballingschap in Londen, zat ook in het complot.

Fasseur publiceerde vorige jaar een biografie over Gerbrandy. De staatsgreep kwam bij Fasseur niet aan de orde, dus dat was pijnlijk. Maar Fasseur redde er zich moeiteloos uit. Als ik hem goed heb begrepen, is alles wat er sindsdien over Gerbrandy (en uiteraard het koningshuis) is geschreven niet meer dan een voetnoot bij wat hij zelf heeft gepubliceerd. En dat zal altijd zo blijven. Het zijn niet meer dan aanvullinkjes waarvan je je ook nog kunt afvragen of ze wel iets toevoegen. Eigenlijk niet, begreep ik, maar aan de andere kant konden ze ook geen kwaad.

Een kleinzoon van Van ’t Sant, die het ooit had gewaagd Fasseur inzage te weigeren in de weinig overgebleven papieren van zijn grootvader  – hij was op de presentatie aanwezig – kreeg voor zijn streek de rekening gepresenteerd, al zullen de meeste aanwezigen Fasseurs steek onder water niet hebben begrepen.
Wat stak was dat Van der Zee die papieren wel had mogen inzien.

Hazelhoff Roelfzema is een van de meest overschatte mensen uit het verzet. Een rechtse houwdegen die het immens met zichzelf had getroffen. De ‘Soldaat van Oranje’ probeerde in 1942 met steun van koningin Wilhelmina contacten te leggen met het rechtse verzet in Nederland. Aan het linkse verzet, dat over het algemeen aanmerkelijk actiever was dan zijn rechtse tegenhanger, had Wilhelmina geen boodschap en Hazelhoff al evenmin.

Wilhelmina wilde het verzet centraliseren. Van ‘Sant, Hazelhoff en prins Bernhard vonden dat een geweldig plan. De Duitsers zullen het daar hartgrondig mee eens zijn geweest want een gecentraliseerde ondergrondse is immers een stuk gemakkelijker te arresteren en te executeren dan allerlei versnipperde kleine groeperingen.
Het gedoe van Hazelhoff (Contact Holland) stond dus primair in het teken van de terugkeer van Wilhelmina. Ze had plannen om Nederland na de oorlog als een verlicht despoot te gaan regeren. De macht van de volksvertegenwoordiging wilde ze tot een minimum beperken. De contactpogingen uit 1942 van Hazelhoff zijn door geklungel op niets uitgedraaid.

Na de oorlog vertoefde Hazelhoff regelmatig in het toenmalige Nederlands Indië. Hij geloofde heilig in het toenmalige gezegde: ‘Indië verloren, rampspoed geboren’. Prins Bernhard trouwens ook. Samen met prominenten uit het Nederlandse bedrijfsleven heeft hij zich krachtig tegen de onafhankelijkheid verzet. De prins had zelfs al een hoofdkwartier in Batavia voor zich laten inrichten maar Wilhelmina – met wie hij het na de oorlog slecht kon vinden – verbood hem te gaan.

De biografie over prins Bernhard van Alden Hatch (die alles braaf noteerde wat Bernhard hem dicteerde) vermeldt ook een staatsgreeppoging. Niet duidelijk is of het dezelfde is als die Van der Zee noemt.Een datum ontbreekt en namen worden niet genoemd, maar helder is wel dat het gaat over leden van het voormalige rechtse verzet, de zogenaamde Ordedienst (OD).
De OD wilde pas in actie komen na de bevrijding van Nederland. Doel was om de terugkeer van koningin Wilhelmina zo soepel mogelijk te laten verlopen.
Van actief verzet tijdens de oorlog kan de OD niet worden verdacht. Hatch beschrijft de coupplegers als lieden waarmee prins Bernhard niets te maken wilde hebben. Naar eigen zeggen had de prins het verzoek van rechtse groeperingen om de macht in Nederland over te nemen consequent afgehouden.

Hatch schrijft dat de heren die Bernhard een bezoek brachten het spuugzat waren. De manier waarop de politiek zich ontwikkelde beviel hun allerminst. Ze wilden een nieuw, sterk bewind dat het land weer op de been kon brengen. Een wens die overeen kwam met Wilhelmina’s licht despotische manier van denken over het landsbestuur. ‘Vernieuwing’ noemde ze dat.

Bernhards bezoekers vond de zittende regering dus maar een stel slapjanussen. Dat was niet waarvoor ze beweerden te hebben gevochten. Alleen Bernhard kon in die situatie verandering brengen. Hij was immers de populairste man van Nederland. Er stond 200.000 man tot zijn beschikking die bereid waren te doen wat hij beval. Ze waren afkomstig uit de voormalige Binnenlandse Strijdkrachten (BS) waarover Bernhard het bevel had gevoerd. Het grootste deel van de BS bestond uit avonturiers en gelukzoekers. Echte verzetsmensen zaten er nauwelijks tussen.
De delegatie wilde de koningin voorstellen om haar, samen met Bernhard, de macht te geven om ‘ons land langs nieuwe wegen op te bouwen tot een land waarin onze idealen worden verwezenlijkt.’ Ze wilden de koningin echter niet benaderen zonder Bernhards toestemming.

Bernhard had toen – weer naar eigen zeggen – met ‘enkele snelle en scherpe woorden’ dat idee voorgoed de kop ingedrukt. Nederland was geen Balkanland, evenmin als de Oranjes despoten waren. Van een dictatuur wilde hij niets weten. Basta.

De prins besloot zijn korte donderspeech met de woorden ‘En nu: Leve de Koningin! Leve ons vaderland!’ Hoewel teleurgesteld toonden de mannen zich voor rede vatbaar: ‘Ze juichten hem toe en vertrokken volkomen ontnuchterd.’
Of Hazelhoff een van hen was, is niet bekend.

Koppige Fries

Cees Fasseur schreef een boek over Pieter Sjoerds Gerbrandy. Tijdens de oorlog was hij minister-president van de Nederlandse regering in ballingschap. Een aimabel, rechtzinnig en koppige man die meer befaamd was om zijn walrussnor dan om zijn tactisch leiderschap.

Fasseur ontleent de titel voor zijn biografie, Eigen meester, niemands knecht aan: ‘Alleman van Neêrlandsch stam, voelen zich der vaad’ren zoonen’ van J.G. Nijk. Het is een van de vaderlandse smartlappen die Nederland op een onwrikbaar voetstuk plaatst. Gerbrandy past in dat beeld. Hij liet zich inderdaad weinig zeggen, hoewel hij een uitzondering maakte voor God en de koningin. Altijd die volgorde; nooit andersom.
Geboren in Friesland, in een welgestelde boerenfamilie, leek hij niet direct voorbestemd tot het minister-presidentschap. Maar Pieter had geen trek in het boerenbedrijf, wat duidelijk blijkt uit zijn gymnasiumopleiding, gevolgd door een rechtenstudie aan de Vrije Universiteit. Hij werkte een tijdlang als advocaat en procureur en trad toe tot de Anti-Revolutionaire Partij. In 1930 volgde zijn benoeming als hoogleraar aan de VU; in 1939 nam Louis de Geer hem op als minister van Justitie in zijn tweede kabinet.

De Geer was een godvrezend man; tot in zijn vezels gereformeerd. Tijdens zijn toespraken beriep hij zich zo vaak op God en de Bijbel, en doorspekte hij zijn teksten met zoveel Bijbelspreuken, dat menigeen zich afvroeg (ook gelovigen) of het niet een onsje minder kon. Opmerkingen over zijn onwrikbare godsvertrouwen lieten hem echter koud. De wegen van de rechtlijnige Gerbrandy waren – in tegenstelling tot die van God – allesbehalve ondoorgrondelijk zoals Fasseur in zijn biografie glashelder uiteen zet.

Het leeuwendeel van het boek is terecht gewijd aan het leven van Gerbrandy als minister-president in Londen. Gerbrandy’s directe tegenspeler was koningin Wilhelmina. In 1943 veranderde hun onderlinge verhouding – die tot dan goed was geweest – en keerde de koppige Gerbrandy zich steeds meer tegen de wensen van de al even eigenwijze Wilhelmina. Als biograaf van Wilhelmina was de Londense tijd geen onbekend terrein voor Fasseur.

Wat betreft de historische achtergrond borduurt hij voort op wat Loe de Jong in Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog heeft geschreven. Het is jammer dat Fasseur – een uitzondering daargelaten – geen kennis heeft genomen van nieuwere literatuur die andere inzichten bieden.

De Nederlandse ministers vertrokken op 13 mei 1940 naar Londen. Wilhelmina was hen die dag al voorgegaan op het hazenpad. Zonder overleg. Dat was ook niet nodig, schrijft Fasseur, want ‘haar besluit stond toch vast.’ De vlucht naar Engeland is nog steeds een kwestie die regelmatig in studies opduikt, en wordt al naar gelang van de politieke overtuiging van de auteur veroordeeld of verdedigd. Er bestond op grond van artikel 21 van de Grondwet een ‘formeel beletsel’ voor de vlucht, schrijft Fasseur. Dat verbood de regeringszetel naar het buitenland te verplaatsen. Waarom ‘formeel’? Fasseur gaat er niet op in.

De vlucht was volgens de Enquêtecommissie Regeringsbeleid 1940-1945 (PEC)
een meesterzet: een daad van ‘eminent belang’ die de gehele verdere oorlog-voering van Nederland had beheerst. Het had ‘de mogelijkheid geschapen tot een effectieve voorbereiding van de bevrijding en het herstel van Nederland.’ Fasseur spreekt die pertinente onzin van de PEC niet tegen.
Gerbrandy, die in Londen twee praktisch vleugellamme regeringen leidde, kon het PEC-compliment in zijn zak steken.

De vlucht met achterlating van de families was een rare beslissing: het gaf de Duitsers immers de kans om de ministers onder zware druk te zetten. Dat de bezetter die mogelijkheid nooit heeft uitgebuit, geeft vermoedelijk aan dat hij zich van die kabinetten niets aantrok.
Wat de regering-Gerbrandy in Londen eigenlijk heeft gedaan, en wat ze voor Nederland heeft betekend, hult Fasseur grotendeels in het duister. Hij constateert dat er hard werd gewerkt, dat de meeste ministers (inclusief Gerbrandy) belabberd Engels spraken en dat ze de terugkeer naar Nederland – het stokpaardje van Wilhelmina – hebben voorbereid.

Wilhelmina wilde de macht van de volksvertegenwoordiging stevig inperken en haar eigen macht vergroten. ‘Vernieuwing’ noemde ze die terugkeer naar een verlichte autocratie. Bij haar streven vond Wilhelmina steeds vaker Gerbrandy op zijn pad. De `vernieuwing’  die zij nastreefde stond op gespannen voet stond met de democratie en kon daarom in de ogen van Gerbrandy geen genade vinden.

Een van de weinige concrete zaken die de regering-Gerbandy op zijn conto kon schrijven was de regeling van het naoorlogse rechtsherstel. Dat is goed voorbereid. De Duitse bezettingsmaatregelen moesten op een juridisch aanvaardbare wijze worden teruggedraaid. De rechtsherstelwetgeving was noodzakelijk om bijvoorbeeld Duitse oorlogsmisdadigers te kunnen berechten. De voorbereiding van het rechtsherstel dwingt bewondering af. Jurist Fasseur gaat er – vreemd genoeg – bijna geheel aan voorbij.

De biograaf gaat mee in de conclusie van de Enquêtecommissie dat de vlucht de mogelijkheid had geschapen `tot een effectieve voorbereiding van de bevrijding’. Dat is kolder. Nederland had geen leger en van de ferme taal van Gerbrandy en Wilhelmina over Radio Oranje lagen de Duitsers niet wakker. Nederland werd bevrijd door Britten, Canadezen en Amerikanen. De regering in ballingschap heeft aan de bevrijding part noch deel gehad, noch heeft ze daar invloed op kunnen uitoefenen.
Denemarken bijvoorbeeld, dat niet als Nederland een regering in ballingschap had, werd net zo goed bevrijd. Het land is de oorlog zelfs beter doorgekomen dan Nederland. Dat lag voor een gering deel aan de koninklijke familie die in Kopenhagen was blijven wonen.

De regering Gerbrandy heeft ingestemd, zonder zich dat overigens te realiseren, met de naoorlogse dekolonisatie. Nederland behoorde in augustus 1941 namelijk tot de ondertekenaars van het Atlantisch Handvest van president Roosevelt. Koloniën waren de president een doorn in het oog waren. Handelspolitiek speelde daarbij een grote rol, maar zeker ook politieke factoren. Washington wilde na de oorlog behalve een economische ook een dominante politieke rol in de naoorlogse wereld gaan spelen.
Roosevelt voerde tijdens de oorlog een keiharde strijd om de wereldhegemonie en Churchill had geen andere keus dan de president zijn zin te geven. Voor zijn oorlogvoering was Churchill immers volkomen afhankelijk van de Amerikanen.

Het Atlantische Handvest was geen verdrag in formele zin, maar een intentieverklaring. De ‘Declaration by the United Nations’ uit januari 1942 waarin de intenties van het Handvest werden herbevestigd was dat echter wél. Landen met grote koloniën, zoals Nederland, Groot-Brittannië en Frankrijk, gingen daarin akkoord met het afschaffen van hun ‘overzeese gebiedsdelen’.
Zowel het handvest als de Declaration zijn van grote betekenis geweest voor naoorlogs Nederland en ons afscheid van de koloniën. Maar de impact lijkt niet tot de regering-Gerbrandy te zijn doorgedrongen. Ook niet tot Fasseur trouwens. Zijn gebrek aan kennis van internationale betrekkingen breekt hem hier op.

Wat de beide kabinetten Gerbrandy de facto hebben betekend, laat de biograaf helaas in het midden. Fasseur analyseert niet, maar beschrijft slechts gebeurtenissen die in veel gevallen – zeker achteraf gezien, dus dat wist hij – zonder veel betekenis zijn geweest.
Niettemin is het een prettig leesbaar boek geworden met veel anekdotes over het leven van Pieter Sjoerds Gerbrandy. De Man Met De Walrussnor.

Cees Fasseur, Eigen meester, niemands knecht. Het leven van Pieter Sjoerds Gerbrandy. Minister-president van Nederland in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam 2014, 606 pagina’s, € 24,95.

Boeken