De Lockheed-affaire.

, ,

De lessen van Lockheed

Het Lockheed-schandaal dat Nederland midden jaren zeventig in heftige beroering bracht, was een affaire waarin corruptie, smeergeld en mondiale wapenhandel de hoofdrol speelden. Het schandaal, dat nauw samenhing met ‘Watergate’ bracht de regering van de Verenigde Staten, een aantal West -Europese Landen, Azië en het Midden-Oosten in de grootste mogelijke verlegenheid. Ook de Nederlandse regering zag zich in een precaire positie gemanoeuvreerd.

Al spoedig deed in Den Haag het verhaal de ronde dat prins Bernhard bij de affaire betrokken was en zich had laten omkopen door de Amerikaanse vliegtuigfirma. Het kabinet onder leiding van Joop den Uyl weigerde de berichten uit Washington aanvankelijk te geloven.

Dat de echtgenoot van Koning Juliana corrupt zou zijn werd onmogelijk geacht. Tegen beter weten in. Als het tóch waar zou zijn stond het voortbestaan van de monarchie op het spel. Het razend-populaire koningshuis aanpakken was (en is) de nachtmerrie van iedere politicus, want electoraal gezien staat het gelijk met zelfmoord.

De ‘Commissie van Drie’, inderhaast aangesteld om de affaire te onderzoeken, kwam met overtuigende bewijzen dat de prins inderdaad corrupt was. Maar aangezien Bernhard hardnekkig bleef ontkennen, durfde het kabinet de stap niet aan de prins daadwerkelijk
te beschuldigen. Van een rechtszaak kon geen sprake zijn.

Premier Den Uyl draaide meesterlijk om de hete brei heen met de opmerking tegen de Tweede Kamer dat Bernhard ‘zich toegankelijk [had] getoond voor onoorbare verlangens en aanbiedingen’, terwijl hij wist dat Bernhard tot op het bot corrupt was. Hij had niet alleen smeergeld aangenomen van Lockheed maar ook van diens concurrent Northrop.

In het boek heb ik veel aandacht besteed aan de vele landen waar politici en ministers smeergelden van Lockheed hadden aangenomen. Ze werden allemaal, zonder aanzien des persoons, berecht en tot gevangenisstraffen veroordeeld. Bernhard’s straf (eigenlijk niet meer dan een ‘dringend verzoek’) was dat hij voortaan geen uniform meer mocht dragen, maar zelfs die ‘straf’ heeft maar een paar jaar geduurd.

Het was een treffend staaltje van rechtsongelijk, waar het buitenland met verbazing naar heeft gekeken.

De Lockheed Affaire. Nederlands eigen Watergate, smeergeld en corruptie is nu te koop bij de boekhandel.

/0 Reacties/door

Meestervervalser Han van Meegeren was stomdronken

,

Een telefoontje uit Jubbega

Jubbega aan de lijn: of ik belangstelling heb voor een dossier over de befaamde meestervervalser Han van Meegeren. Natuurlijk heb ik dat. We maken een afspraak voor de volgende ochtend, want zulke dingen mag je niet uitstellen. Ruim voor de afgesproken tijd meldde ik mij met kloppend hart bij huize Veenstra.
Onderweg naar Friesland had ik me afgevraagd, wat de stukken inhielden en hoe ze in hemelsnaam, of all places, in Jubbega waren beland.

Bij de koffie vertelde mevrouw Veenstra dat haar man de stukken in een vuilcontainer had gevonden. Omdat zijn echtgenote belangstelling had voor ‘oud papier’ had hij de dossiers mee naar huis genomen. De documenten waren vergeeld, maar verkeerden verder in perfecte staat. Op sommige prijkte de originele handtekening van Van Meegeren.

Hoe de papieren in de container waren beland, bleef een raadsel, maar ik neem aan dat een rechercheur ze om de een of andere reden mee naar huis heeft genomen. Dat moet omstreeks 1946 zijn geweest. Vermoedelijk verhuisde hij later naar Jubbega waar zijn erfgenamen na zijn dood bij de zolderopruiming moeten hebben gedacht: ‘weg met die oude troep’. Dankzij mijnheer Veenstra van de Jubbegase gemeentereiniging en zijn vrouw die zoveel van ‘oud papier’ hield, bleven de stukken bewaard.

In hoeverre waren ze uniek? Over Van Meegeren was natuurlijk al veel bekend. Onder zijn slachtoffers bevond zich de topnazi Hermann Göring, die een ‘Vermeer’ (Christus en de Overspelige Vrouw) in de maag gesplitst kreeg. Het maakte Van Meegeren bij een groot publiek razend populair, temeer omdat de Reichsmarschall er 1,25 miljoen gulden voor had neergeteld.

Christus en de overspelige vrouw

Van Meegeren was geen vervalser die schilderijen kopieerde. Integendeel. Hij schilderde nieuwe voorstellingen, maar maakte daarbij oneigenlijk gebruik van de naam en de stijl van beroemde  meesters uit de Gouden Eeuw. Johannes Vermeer was zijn favoriet. Vermeer was peperduur omdat er weinig schilderijen van hem bekend waren. Aan die schaarste dacht Van Meegeren wat doen.

Bij het schilderen van zijn beroemdste ‘Vermeer’, de Emmausgangers, streefde hij perfectie na. Als ondergrond gebruikte Van Meegeren een onbekend  zeventiende-eeuws schilderij, waarvan hij de voorstelling zoveel mogelijk had weggeschuurd. Daaroverheen componeerde hij zijn Emmausgangers met verfsoorten die absoluut vrij waren van synthetische middelen want die bestonden nog niet in de Gouden Eeuw. Het craquelé verkreeg hij door het linnen om een stok te rollen zodat de gewenste barstjes en scheurtjes ontstonden.

De vaderlandse kunstwereld raakte in vervoering over de ‘vondst’ en critici bejubelden het buitengewone vakmanschap waarmee de ‘Vermeer’  was geschilderd. Van Meegeren verkocht  zijn pas `ontdekte’ Vermeer aan het Rotterdamse museum Boymans, dat zich sinds 1938 – voor het destijds astronomische bedrag van ruim een half miljoen gulden – de gelukkige eigenaar waande van een zeldzame Vermeer.

In de archieven van de ministeries van Justitie en Financiën ligt veel materiaal over de meestervervalser. Van de Jubega-vondst bleek veel in kopie of origineel op een of op beide departementen aanwezig te zijn. Maar wat we nog niet wisten was dat Van Meegeren volkomen beneveld zijn eerste bekentenissen heeft afgelegd. De rechercheur die hem arresteerde probeerde  ‘met deze dronken man een vertrouwelijk gesprek te voeren.’

Dankzij de fles cognac die Van Meegeren bij zijn arrestatie al had leeggedronken, kwam er weliswaar een enorme woordenstroom op gang, maar of je die gezien zijn kennelijke staat ‘vertrouwelijk’ kunt noemen, is twijfelachtig.
Zijn verhaal was ook niet altijd even consistent. Dat had vooral te maken met de glazen Bourgogne die hij steeds weer kreeg toegediend als zijn woordenvloed dreigde te stagneren. Dat Van Meegeren zich vergiste in het aantal vervalste Vermeers moet ongetwijfeld aan de alcohol worden toegeschreven.

Waarom had hij schilderijen in de stijl van Vermeer, maar ook van Pieter de Hoogh, Frans Hals en  Gerard Terborgh, geschilderd? Volgens de vervalser lag dat vooral aan ‘een te geringe erkenning’ van zijn eigen werk. Daarom had hij ‘op een fatale dag’ besloten zich ’te wreken op kunstcritici en experts en anderen, die om de schilderkunst heenfladderen, door iets aan de wereld te brengen, dat zij nog niet gezien had.’

Dat is Van Meegeren uitstekend gelukt, zoals vrijwel alle kunstcritici later met het schaamrood op de kaken hebben moeten toegeven.

 

Dit artikel verscheen eerder in Argus, 20-03-2018

/0 Reacties/door

ENRON: misdaad loont tenzij je te vroeg sterft

Jeffrey Skilling en Kenneth Lay, directeuren van de Californische energiegigant Enron hebben met wanbeleid tienduizenden mensen van hun werk en pensioenen beroofd. Veel gedupeerden raakten bovendien hun huis kwijt omdat ze de hypotheek niet langer konden opbrengen. Aandeelhouders gingen voor 74 miljard dollar het schip en Enron zelf liet 16 miljard dollar aan schulden na.

De straf van Skilling stond in geen verhouding tot de ellende die hij had aangericht. Hij kreeg 24 jaar en vier maanden cel, plus een boete van 45 miljoen dollar. Lay stierf aan een hartaanval voordat hij veroordeeld werd
In 2013 kreeg Skilling tien jaar strafvermindering omdat hij alsnog had besloten samen te werken met het OM. Naar verwachting komt hij dit najaar vrij. Nog steeds steenrijk, na een straf van 14 jaar.

Wie drie maal een brood steelt in Amerika krijg bij zijn derde veroordeling levenslang.

De ondergang van Enron in december 2001 joeg een schok door de Amerikaanse samenleving.  Als reactie op het debacle werden de regels voor bedrijven en banken weer aangescherpt nadat ze jarenlang dankzij de lobby van Wall Street steeds verder waren afgezwakt. De financiële wereld heeft de huidige president Trump bereid gevonden de regels opnieuw te versoepelen.
Enron is niet het enige bedrijf dat sinds het begin van deze eeuw aan fraude en financieel wangedrag ten onder is gegaan. Verbazingwekkend is dat niet want bedrog loont en van de toezichthouders moeten we niet te veel verwachten, zoals het financiële rampjaar 2007 heeft aangetoond. Bij Enron faalde alle toezicht. Gevreesd moet worden dat een gelijksoortige ramp gemakkelijk opnieuw kan gebeuren. Zeker in een bloeiende economie wanneer alle remmen los gaan.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw leverde de Enron Corporation in Houston (Texas) hoofdzakelijk gas. Begin jaren negentig ging het roer radicaal om en investeerde Enron miljarden in elektriciteitscentrales, telecommunicatie, chemie, metaal, verzekeringen en niet te vergeten internet.
Binnen no time stond het conglomeraat op de zevende plaats van de grootste Amerikaans bedrijven. In zijn  bloeiperiode was Enron de lieveling van Wall Street.  Fortune Magazine noemde Enron zelfs zes jaar achtereen, ‘het meest innovatieve bedrijf van Amerika’. De grote Amerikaanse kredietbeoordelaars, Standard & Poor’s, Moody’s en Fitch Rating, gaven het bedrijf tot op de dag van zijn ondergang hoge kredietwaardigheidverklaringen (ratings).

De jaren tachtig en negentig waren een tijd van deregulering. De achtereenvolgende regeringen van Ropnald Reagan, Bill Clinton en George W. Bush versoepelden een groot aantal regels voor het bedrijfsleven en de bankwereld. Die waren na de beurskrach van 1929 ingesteld om wildwest gedrag van banken en ondernemingen aan banden te leggen. Enron zag en greep zijn kans. Het leverde niet langer alleen energie maar begon ook te handelen in gas en elektra op termijnmarkten. De consument kreeg de vrijheid zijn eigen leveranciers te kiezen en was niet langer – zoals voorheen – gebonden aan een bepaalde energieleverancier.
De nieuwe concurrentie die de deregulering met zich meebracht schudde de energiemarkt volkomen door elkaar. Schaalvergroting bleek een goede methode om de concurrenten het hoofd te bieden, prijzen te drukken en klanten aan zich te binden.
Enron ging ook op grote schaal bedrijven overnemen en begon steeds meer op een investeringsbank lijken. De winst die de onderneming met zijn acquisities dacht te kunnen behalen, en dat natuurlijk overal ook rondbazuinde, was ronduit overspannen. Maar aandeelhouders en beleggers vonden het prachtig. Toezichthouders, kredietbeoordelaars, accountants en banken prezen Enron de hemel in.
Het was ook de tijd van de internetbubbel (dot.com bubble) en er was kapitaal in overvloed. Het geld stroomde massaal naar Enron, het troetelkind van Wall Street. Werknemers geloofden zozeer in hun bedrijf dat hun pensioenfonds in het eigen bedrijf ging investeren; een fatale beslissing zoals later bleek.

In de zomer van 2000 en 2001 kreeg Californië regelmatig te kampen met stroomstoringen: Enron had een nieuwe manier bedacht om geld te verdienen. Niemand kon toen vermoeden dat het bedrijf zelf voor de storingen verantwoordelijk was. Om de prijs van elektriciteit op te drijven (en de winsten omhoog te stuwen) veroorzaakte Enron kunstmatige energiecrises door krachtcentrales onder valse voorwendsels te sluiten of door ‘onderhoudswerkzaamheden’ uit te voeren. In het laatste geval legde Enron, bij voorkeur op snikhete zomerdagen als de vraag naar elektriciteit het grootst was een complete elektriciteitscentrale plat. Bewoners betaalden miljarden aan extra heffingen om de energievoorziening weer betrouwbaar te maken. Enron belazerde niet alleen zijn klanten in Californië. Het paste dezelfde truc toe in 29 kwetsbare Derde Wereldlanden waar het energiecentrales had opgezet, overigens met de zegen en instemming van het Internationaal Monetair Fonds.

Enron bloeide, althans zo leek het, maar het bedrijf investeerde zoveel geld in nieuwe ondernemingen dat de schuldenlast angstwekkende vormen begon aan te nemen. De uitgaven stonden niet meer in verhouding tot de inkomsten. De alsmaar oplopende verliezen hield Enron buiten de boeken. Dat ging een tijdlang goed dankzij schimmige constructies en door het opzetten van vele honderden nieuwe ondernemingen, vooral offshore.
Bestuursvoorzitter Skilling had de leiding bij het verdonkeremanen van de verliezen. De niet bestaande winstcijfers van Enron poetste hij op tot een niveau waarvan investeerders opgewonden raakten. Was het niet fantastisch om geld in het goudgerande Enron te mogen beleggen?  Ook de hoge (maar foute) ratings van de kredietbeoordelaars stimuleerden  het vertrouwen van beleggers. Bankexperts adviseerden hun klanten om toch vooral aandelen in booming Enron te kopen. Energie is tenslotte altijd nodig en waren de activiteiten van Enron in de dot.com sector niet meer dan veelbelovend?
De Amerikaanse beurswaakhond, de Securities and Exchange Commisson (SEC), sliep. Het gebeier van enkele klokkenluiders (want die waren er) vermocht de SEC niet uit haar diepe slaap te wekken.

Enron heeft uitbundig gebruik gemaakt van special purpose entities om de vele miljarden dollars aan schulden en verliezen te verdoezelen. In goed Nederlands heet zoiets een ‘buitenbalansvehikel’, maar vrijwel iedereen prefereert de Engels term Special Purpose Vehicle (SPV). Een SPV is een vennootschap die voor maar één enkele transactie in het leven wordt geroepen. Een SPV is dus ‘schoon’, het heeft nog geen geschiedenis, en kan daarom iedere wettelijk vereiste toetsingsprocedures gemakkelijk doorstaan.
SPV’s worden, behalve om financiële risico’s (zoals schulden en verliezen) buiten zicht te houden, ook wel gebruikt om het ware eigendom van een bedrijf te camoufleren of schimmige relaties tussen bedrijven of bedrijfseenheden te verdoezelen. Verder is een SPV handig om de fiscus bij de neus te nemen. Als de SPV ook nog eens offshore is gevestigd, is de kans op ontmaskering vrijwel nihil, al kan tegenwoordig een hacker – denk aan de Panama Papers – danig roet in het eten gooien.

Op 2 december 2001 ging Enron failliet en raakten 21.000 werknemers hun baan en pensioenaanspraken kwijt. Reeds gepensioneerden konden naar hun uitkering fluiten.
Al in het voorjaar van 2000 waren de koersen van veel ‘dot.coms’ gaan kelderen. Bij de  beleggers sloeg het optimisme om in pessimisme met als gevolg dat ze kritisch naar bedrijven gingen kijken die ze eerst kritiekloos hadden omhelsd. Een aandeel Enron dat in augustus 2000 nog 90 dollar had gedaan, was in het najaar gezakt naar 65 dollar. Toen Enron failliet ging was het aandeel ver onder één dollar gedoken.

Een fatsoenlijk accountantskantoor had de financiële cowboypraktijken van Enron moeten constateren; zeker een bedrijf als Arthur Andersen dat tot het oudste en meest gerenommeerde kantoor van Amerika behoorde. Maar Andersen verdiende zo goed aan Enron (management-, belasting- en administratieadviezen) dat het niets deed, bang als het was Enron als klant te verliezen. Datzelfde gold voor de banken waarmee Enron werkte.

Het Enron-debacle toont aan hoe extreme geldzucht en bonusjacht een bedrijf naar de knoppen kan helpen. Directieleden dachten allereerst aan hun bonussen. Aan de vooravond van het faillissement, op 2 december 2001, verdeelden ze op de valreep nog ruim honderd miljoen dollar aan bonussen onder elkaar. De cheques werden per express verstuurd.

Zowel Skilling als Lay zijn voor een onderzoekscommissie van de Senaat gedaagd. Beide heren logen onder ede de sterren van de hemel en beweerden nergens schuld aan te hebben. Sterker nog: ze waren zélf slachtoffer. Niemand die het geloofde. De pers sprak er schande hoe Skilling als Lay de Senaatscommissie schoffeerden met hun arrogante optreden en blijken van onverholen minachting.

In mei 2006 verklaarde een jury Skilling schuldig aan samenzwering, handel met voorkennis (vanwege de massale verkoop van zijn aandelen Enron een aantal maanden voor het faillissement), het afleggen van valse verklaringen en aandelenfraude.
Ook collega Lay werd zwaar aangerekend dat hij nog in augustus 2001, toen de koersen sterk daalden, werknemers nog overreedde aandelen Enron te kopen, terwijl hij zelf (net als andere directieleden) druk bezig was die van de hand te doen.

Grootschalige fraude en oplichting loont. De straffen staan niet in verhouding tot wat de daders aanrichten. Bedrijven als Enron sleuren toeleveringsbedrijven in hun val mee waardoor er nog meer werknemers op straat komen te staan en nog meer aandeelhouders verliezen lijden. Wanneer die bedrijven is kleine plaatsen zijn gevestigd raken die vaak ontwricht; wijken verpauperen.
De aanstichters van die misère weten dat schending van de regels lucratief is en de straffen laag. Het risico kun je best nemen. Als je vrijkomt ben je nog steeds multimiljonair.

Dit artikel verscheen eerder in Argus van 8 augustus 2017

/0 Reacties/door

Zwendel

,

Zwendel is uit; mijn nieuwe boek over een elftal fraudeurs uit binnen- en buitenland. Het is een gemengd en curieus gezelschap, zowel wat betreft hun criminele activiteiten (het gaat om miljarden) als hun achtergronden.
In Zwendel analyseer ik de oplichtingspraktijken van banken, bedrijven en ‘zelfstandige’ fraudeurs zoals ‘meesteroplichter’ Carlo Ponzi. In Amerika is ‘Ponzi’ een veelgebruikt synoniem voor zwendel, oplichting en bedrog.
Van Nederlandse bodem heb ik de bank Gebr. Teixeira de Mattos, de ‘beerput’ aan de Amsterdamse Herengracht en de vastgoedmagnaat Reinder Zwolsman onder de loep genomen.
Op het internationale vlak komen de Zweedse luciferkoning Ivar Kreuger, de Amerikanen Richard Whitney, Robert Vesco, Bernie Cornfeld en de absolute zwendelkampioen Bernard Madoff aan de orde. Verder is er aandacht voor de Italiaan Roberto Calvi, (‘bankier van God’), het Amerikaanse energiebedrijf ENRO en de Bank for Credit and Commerce International (BCCI) uit Pakistan. Zijn er overeenkomsten tussen al deze gevallen?
Als je niet bedonderd wil worden door mooipratende, charismatische oplichters moet je altijd een ding in het achterhoofd houden: als iets te mooi is om waar te zijn is dat meestal ook zo. De oplichter en zijn slachtoffer hebben één ding gemeen: hebzucht. Allebei willen ze zo snel en zo gemakkelijk mogelijk rijk worden. Steenrijk als het even kan. De fraudeur wil dat nog wel eens lukken, als hij tenminste op tijd zijn biezen pakt om uit handen van justitie te blijven. Soms ben je dan gedoemd om de rest van je leven te blijven reizen en vluchten. Robert Vesco overkwam dat. Wanhopig probeerde hij toen een eilandje te kopen om daar een zelfstandige staat van te maken met een uitleveringsverbod naar zijn thuisland Amerika. Dan pas zou hij van de vruchten van zijn witteboordencriminaliteit kunnen genieten. Die staat is er nooit gekomen; uiteindelijk kreeg Vesco asiel op Cuba omdat hij de Cubanen had geholpen de Amerikanen een loer te draaien. Maar toen hij probeerde de familie Castro te bedonderen ging hij voor twaalf jaar naar de gevangenis.

Hoedt u voor financiële analisten en adviseurs. De kans dat ze het mis hebben is ongeveer fifty-fifty. Duiders en analytici van de economische wereld suggereren weliswaar dat ze de financiële toekomst kunnen voorspellen, maar wat ze doen is niets anders dan koffiedik kijken.
Onlangs poneerde een onafhankelijk statisticus, die langdurig onderzoek had gedaan naar de prognoses van investeringsbanken op Wall Street dat het moeilijk was analisten in onbetrouwbaarheid te overtreffen: ‘It is not easy to be as bad as they are.’ Je kunt net zo goed, of eigenlijk beter nog, een muntje opwerpen en dan kruis of munt laten beslissen. In ieder geval werkt dat niet slechter, vermoedelijk zelfs beter. Een enkeling van die financiële wijsneuzen kan het wel eens bij het rechte eind hebben, maar als beroepsgroep gaan ze zo vaak de mist in dat je maar beter hun advies terzijde kunt leggen.

Bernard Cornfeld, de oprichter van Investors Overseas Services (IOS) kreeg jarenlang niets dan lof. Cornfeld leidde een mutual fund hoewel hij bar weinig benul had van economie en financiën. Zijn bedrijf, waarin miljarden omgingen, was gebouwd op een aansprekend verkoopverhaal, charme en heel veel charisma. Niet op kennis. Het fundament van zijn imperium wat gebouwd op drijfzand.
Pas toen het misging met IOS verstomde het gejubel van analisten en economen. Nooit hadden ze iets in de gaten gehad. De beroepsgroep heeft trouwens vrijwel altijd de neiging té mooie voorspellingen te doen. Daar verdienen ze aan; optimisme loont. Hoeveel voorspellingen voor het financiële rampjaar 2007 waren niet ongekend vrolijk?

Energiereus ENRON Corporation was in zijn (ogenschijnlijke) bloeiperiode de lieveling van Wall Street. Zes jaar op een rij – tot het jaar dat het bedrijf door zijn eigen malversaties bezweek – noemde het befaamde Fortune Magazine  ENRON ‘het meest innovatieve bedrijf van Amerika’. Op één onderdeel ging Enron inderdaad aan kop, het kon bogen op het grootste faillissement uit de Amerikaanse geschiedenis. Aandeelhouders verloren in totaal 74 miljard dollar. Dat was in december 2001. Recordhouder in ENRON intussen allang niet meer.

Dit alles werpt de vraag op wat accountants, toezichthouders, sectorwaakhonden, regelgevers en ratingbedrijven als Moody’s en Standard & Poor’s eigenlijk uitvoeren. In veel van de elf gevallen in Zwendel tekenden de accountants zonder blikken of blozen de jaarrekeningen. Soms uit angst dat hun advieswerk voor dat bedrijf anders gevaar zou lopen. Toezichthouders grepen vaak niet in, ook niet na herhaalde waarschuwingen van klokkenluiders. Incompetentie? Best mogelijk. Wie veel geld wil verdienen gaat het bedrijfsleven in waar de beloningen en bonussen vele malen hoger zijn dan bij de toezichthoudende instanties.
En dan de kredietwaardigheidsverklaringen. De drie grootste kredietbeoordelaars van Amerika Standard & Poor’s, Moody’s en Fitch Rating, gaven de  bankgigant Lehman Brothers tot aan de dag voorafgaande aan haar faillissment hoge ratings. Bij ENRON was het niet anders.

Frauderen loont. De straffen zijn meestal laag, áls er al gestraft wordt. Soms mag er niet ingegrepen worden op bevel uit de hoogste regeringskringen. Vaak zijn de lijntjes tussen banken, bedrijven en de regering erg kort. Het komt voor dat een bank of bedrijf een illegale operatie voor de overheid uitvoert. In Zwendel geef ik daarvan een aantal voorbeelden. Ingrijpen wordt erg lastig wanneer de kans bestaat dat regeringsbetrokkenheid aan het licht komt. Een schandaal is gauw geboren en dan rollen er koppen. Dan liever de doofpot.

Lees en huiver.

/0 Reacties/door